Een bijdrage vanuit de wetenschap en filosofie voor directeuren, managers en HRM professionals die te maken hebben met “change & development”.
De vrije wil, een plezierige illusie
De vrije wil, een plezierige illusie. Zo begint Neuro-Bioloog Dick Swaab zijn voorwoord in het boek van Sam Harris, met de titel: “De vrije wil”.
Hij gaat verder: Het begrip “vrije wil” houdt volgens een gangbare definitie in dat je onder de zelfde omstandigheden ook een andere keuze had kunnen maken.
Mijn oude paradigma: ik heb een vrije wil
Zo heb ik er altijd over gedacht. Ik leef mijn leven in de overtuiging dat je als mens zelf verantwoordelijk bent voor al je eigen keuzes. Voor je hele doen en laten, en uiteindelijk voor je eigen (on)geluk, succes en falen. Voor mij vormde dat een heel plezierig uitgangspunt. Omdat ik daarmee het initiatief naar me zelf toe trek. Omdat ik daarmee de regie voer over mijn eigen leven. Dat paradigma was leidend voor mij. Als mens en als professional. Als coach van mens en organisatie.
De wetenschapper: ons brein bepaalt
Nu blijkt, aldus Dick Swaab, dat dit geloof in de vrije wil berust op een illusie.
Hij komt met zeer geloofwaardige voorbeelden, die aantonen dat vele aspecten van ons gedrag al heel vroeg voor de rest van ons leven in ons brein worden geprogrammeerd, en keuzemogelijkheden al vanaf het begin worden ingeperkt. We kunnen bijvoorbeeld onze seksuele oriëntatie niet veranderen. Ook of we een ochtend- of avondmens zijn, sociaal of antisociaal, aards of spiritueel. Zijn we eenmaal volwassen, dan zijn er grote beperkingen aan de veranderbaarheid van onze hersenen.
De wetenschapper: ons brein beslist
Daarnaast vertelt Swaab over verschillende experimenten die hebben aangetoond dat aan de bewuste ervaring een halve seconde van onbewuste hersenactiviteit voorafgaat. Juist deze onbewuste hersenactiviteit zet de handeling in gang. Die is dus de veroorzaker van een handeling, waarvan we ons een fractie later bewust zijn. We denken dan dat we de handeling bewust hebben ingezet. Niet dus, aldus wetenschapper Swaab.
We hebben allemaal het idee dat we vrij zijn, met een doel, met de mogelijkheid om vrije keuzes te maken. Maar ons overbelaste brein neemt voortdurend beslissingen door middel van onbewuste processen.
Neuro-bioloog Swaab concludeert dat gedurende de hersenontwikkeling, een voor iedereen uniek brein ontstaat met vele mogelijkheden, maar ook met grote beperkingen wat betreft het in vrijheid beslissen. We beslissen vervolgens onbewust en wat we onbewust hebben besloten, dringt pas later tot ons bewustzijn door.
De filosoof: voornemen van gedrag verschijnt in bewustzijn
Ook schrijver en filosoof Sam Harris komt met een vergelijkbare conclusie. Enkele momenten voordat je bewust bent wat je gaat doen hebben je hersenen al besloten wat je gaat doen. Vervolgens wordt je je bewust van deze beslissing en denk je dat je hem aan het maken bent. Zo stelt Harris dat hij de dag doorgaans begint met een kop koffie of thee. De keuze lijkt vrij te zijn, maar wordt ingegeven door een impuls. Het voornemen om die dag te kiezen voor koffie ontstaat niet in het bewustzijn, maar verschijnt in het bewustzijn. Het lijkt voor ons een bewuste keuze, maar de keuze is onbewust al gemaakt.
In zijn boek beknopte en goed leesbare boek “De vrije wil” komt Harris met een hele reeks van praktijkvoorbeelden, en een provocerende analyse dat mensen zich de schepper voelen van hun gedachten en handelingen. Maar dat dit allemaal gebaseerd is op een illusie.
Ik ben om
Swaab en Harris hebben mij in hun boek overtuigd.
Wel wil ik erbij vermelden dat ik me al langer afvraag in hoeverre ik zelf de bewuste vormgever ben van mijn eigen leven. Al langer realiseer ik me dat het leven zelf ook verassingen in petto heeft voor me. En dat zijn soms situaties waar ik toch echt helemaal geen invloed op kan hebben. Zowel in positieve als in negatieve zin. Al langer vraag ik me af waarom in de ene situatie de dingen volledig vanzelf lijken te gaan. Terwijl ik in een vergelijkbare situatie niet vooruit lijk te komen. Hoezo “vrije wil”? Al langer ben ik gefascineerd door de vraag waarom ik er in bepaalde hardnekkige facetten van mijn leven toch maar niet in slaag om mijn wil om te zetten in daarmee overeenstemmende actie en resultaat. Er lijken andere krachten te zijn die mijn wil ondermijnen en me diep kunnen frustreren.
De paradox
Is deze waarheid slecht voor ons?, vraagt Sam Harris zich af. En hij komt met een optimistische conclusie die me aanspreekt. Hij vertelt dat het ontdekken van de illusie van de vrije wil hem absoluut geen determinist of fatalist heeft gemaakt. Zijn gevoel van vrijheid is er juist enorm door toegenomen. Een geweldige paradox: door het ontkennen van de vrije wil, ontstaat juist meer ruimte voor vrijheid.
Op een intelligente wijze je leven leiden
Door achter de bewuste gedachten en gevoelens te kijken, kunnen we op een intelligentere manier ons leven leiden. Wie oog krijgt voor de achterliggende oorzaken van zijn gedachten en gevoelens krijgt volgens Harris juist meer creatieve controle over zijn leven.
Mededogen en vergevingsgezindheid
Daarnaast geeft hij aan dat het verlies van het gevoel van vrije wil, zijn ethische moraal alleen maar heeft verhoogd. Dat zijn mededogen en vergevingsgezindheid richting anderen zijn toegenomen. Niet verkeerd lijkt me, in een wereld waarin oordelen en veroordelen de dagelijkse praktijk lijkt te zijn.
Betekenis voor organisaties: creatieve vrijheid.
Ik denk dat deze wijsheid erg relevant kan zijn voor organisaties die invloed willen uitoefenen op de mindset en het gedrag van hun werknemers. We hebben eerder al gezien dat volgens Swaab en Harris mensen zich gedragen volgens individueel bepaalde patronen van neurale activiteiten.
Ik geloof daarom dat medewerkers het beste zullen presteren met ruimte voor creativiteit en zelfsturing. Ik heb groot vertrouwen in een aanpak dat mensen vanuit een diep zelfinzicht- en bewustzijn zelf op zoek gaan naar hun grootste potentie. En een werkwijze hanteren die het beste daarbij aansluit. Uiteraard binnen de kaders van het speelveld dat geldt voor de desbetreffende organisatie, team en rol.
Ik geloof dus veel minder in een beleid dat mensen dwingt en voorschrijft op welke wijze er gewerkt moet worden. Omdat in deze top-down benadering werknemers geforceerd worden om zich te conformeren aan een vaste, door anderen bedachte werkwijze. Deze benadering gaat volgens mij immers uit van het bestaan van een vrije wil. Ik ervaar het als kortzichtig en opportunistisch om ervan uit te gaan dat mensen “in vrijheid” zo maar even een knop om kunnen zetten.
Overigens geldt dat vooral voor organisaties waar creativiteit en persoonlijkheid een voorname rol inneemt. Bijvoorbeeld de dienstverlening.
Betekenis voor managers: verdieping en zorgvuldigheid
Voor Managers is volgens mij hier de boodschap dat ieder individu volledig anders in elkaar zit. Dat verandering en ontwikkeling niet iets is wat je zo maar even kan forceren. Dat verandering en ontwikkeling alleen maar gerealiseerd kunnen worden met de nodige zorg en zorgvuldigheid, gericht op het specifieke individu. Dat vraagt verdieping. Het nemen van de tijd om te begrijpen hoe je mensen in elkaar zitten, en daar vervolgens op in te spelen. En om mensen daarin te faciliteren. Zodat ze daar zelf ook mee aan de slag kunnen. Om het inzicht van de illusie van de vrije wil, te gebruiken om de mens als doener betere keuzes te laten maken en een passend perspectief te bieden.
Betekenis voor managers: plannen en de uitvoering daarvan
Een ander relevant thema betreft de planningscylcus van teams en organisaties. Misschien vooral nu interessant, omdat veel bedrijven in deze fase van het jaar bezig zijn met de plannen voor 2018. Wat mij zo vaak opvalt is het gemak waarmee plannen op papier worden gezet. Zonder een daadwerkelijk onderbouwing wat dit zal gaan betekenen voor de mensen die daarbij betrokken zijn. Elke verandering vraagt immers van mensen op enig niveau een aanpassing. Dat daar vaak veel te gemakkelijk over wordt gedacht, is naar mijn overtuiging een belangrijke oorzaak waarom veel plannen stranden in schoonheid.
Het implementeren en uitvoeren van plannen vraagt een serieuze beschouwing van de natuurlijke patronen van de mensen die de plannen ten uitvoer dienen te brengen. Als die match goed tot stand komt, zal je als manager zien dat het niet alleen blijft bij mooie woorden. Maar dat daden ook gaan leiden tot de gewenste resultaten.
Samenwerken met natuurlijke krachten
In zijn conclusie stelt Harris voor om de levensloop van iemand te bekijken die het helemaal heeft gemaakt. Hij beweert dat je zult zien dat zijn succes in grote mate bepaald is door achterliggende oorzaken, die hij niet zelf heeft gecreëerd, maar die hem toebedeeld waren. (mijn buurman zegt het simpeler: “je hebt pech, of je hebt geluk”) . Er is helemaal niemand die zijn karakter, geboorteland, politieke of economische situatie op belangrijke momenten tijdens zijn ontwikkeling zelf heeft gekozen.
Dit betekent echter niet dat we moeten vallen voor de illusie van de vrije wil! Dit betekent wel dat als we onszelf en de maatschappij (en dus bedrijven) verbeteren, we samen dienen te werken met natuurlijke krachten die werkzaam zijn in en buiten ons zelf.
Gelukkig geeft me dit weer inspiratie om toch wel weer regie te voeren over mijn eigen leven! Maar nu verrijkt met de betekenis van de illusie van de vrije wil.
Dick van Willigenburg
